Ихтисос навъи мушаххаси кор (фаъолият) дар доираи ин ё он касб аст. Шахс метавонад, ки дар доираи як касб чанд ихтисосро интихоб намояд. Баъд аз таҳсил аз рӯйи ҳар ихтисос тахассуси муайян дода мешавад. Масалан, касби омӯзгорӣ дорои тахассусҳои омӯзгори синфҳои ибтидоӣ, омӯзгори забон ва адабиёти тоҷик, омӯзгори забон ва адабиёти рус, омӯзгори таърих, омӯзгор-равоншинос (психолог), омӯзгори мусиқӣ, омӯзгори физика, омӯзгори биология ва химия, омӯзгори география, омӯзгори математика ва информатика, омӯзгори тарбияи ҷисмонӣ, рассом-омӯзгор, китобдор-омӯзгор ва ғайра аст.

Интихоби дурусти ихтисос барои ҳар як шахс муҳим ва ҳатто тақдирсоз аст, бинобар ин, дар интихоби ихтисос таваҷҷуҳи зиёд бояд кард. Ҳангоми интихоби ихтисос ба эътибор гирифтани якчанд омил зарур аст. Пеш аз ҳама, довталаби азиз, бояд хуб биандешед, ки аз ин касб чӣ мехоҳед ва аз он чиро интизоред, дар кадом соҳа фаъолият намудан ба Шумо бештар писанд аст ва касбу кори Шумо ба тарзи ҳаётатон чӣ таъсире расонида метавонад? Оё аз ин касбу ихтисос қаноатманд хоҳед шуд? Он воситаи таъмини рӯзгоратон мегардад ё не?

Ҳар як довталаб талаботи бозори меҳнатро ба касбу ихтисосҳо ақаллан барои 5‑6 соли оянда бояд ба назар гирад, зеро дар ҳоли мавриди талаби бозори меҳнат набудани он касбу ихтисос ё нисбат ба талабот зиёд будани шумораи мутахассисони он соҳа манфиаташ ба соҳибкасб кам мерасад. Барои мисол, гарчи ихтисосҳои самти ҳуқуқшиносӣ нуфузу эътибори баланд доранд, имрӯз барзиёд будани мутахассисони ин соҳа дар бозори меҳнат ҳис карда мешавад. Баръакс, ҳамаи соҳаҳои кишвари мо ба ихтисосҳои техникӣ (гурӯҳи ихтисососҳои якум – "Табиӣ ва техникӣ") ниёзи зиёд дорад, аммо аз ҷониби довталабон кам интихоб гардидани онҳо ҳамасола аён аст.

Интихоби касб ва ихтисос, албатта, кори шахсии ҳар кас аст, вале ҳангоми интихоби он таҷриба ва маслиҳати падару модар, омӯзгор, хешу ақрабо ва мутахассисони соҳаро ба эътибор гирифтан ба нафъи кас хоҳад буд.

Ҳамчунин, ҳангоми интихоби касбу ихтисос бештар хусусиятҳои ҷисмонию равонии худ – вазъи саломатӣ, дониш, лаёқату истеъдодро ба назар гирифтан зарур аст. Ҳар касбу ихтисос талаботи ба худ хос дорад, ки аз шахс қобилият, хислат, дониш ва маҳорати муайянро талаб мекунад. Масалан, касе, ки овозаш нохуш ё гулӯяш айбдору бемор бошад, овозхони хуб шуда наметавонад.

Ҳар кас бояд ихтисосеро интихоб созад, ки ба табиату қобилияташ мувофиқ бошад. Довталаб бояд, пеш аз ҳама, олами маънавии худ − шавқу ҳавас, меҳру садоқат ба касбу ихтисос, тафаккур ва қобилияту истеъдодашро ба назар гирад. Сипас бо ихтисосҳои мавҷудае, ки майли интихоби онҳоро дорад, шинос шуда, хусусияту талаботи онҳоро фаҳмида, лаёқату донишу тавону имкони худро ба эътибор гирифта, онҳоро ихтиёр кунад. Танҳо дар ҳамин сурат интихоби касбу ихтисос дурусту дақиқ ва бошуурона буда метавонад.

Инро ҳам донистан лозим аст, ки аз рӯйи ихтисоси интихобкарда мутахассисонро кадом муассисаҳои таълимӣ омода мекунанд. Шумораи муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаю олии касбӣ кам нест ва муҳим аст, ки барои дурусту дақиқ интихоб кардани онҳо низ довталаб имконият ва шароити худро дар мадди назар дошта, аз ҷумла меъёрҳои зеринро ба эътибор гирад:

● шакли таҳсил (рӯзона, шабона, ғоибона, фосилавӣ) ва намуди таҳсил (ройгон, пулакӣ);

● макони ҷойгиршавии муассисаи таълимӣ;

● зерсохтори муассисаи таълимӣ (хобгоҳ, китобхона, толорҳои варзишию фарҳангӣ);

● нуфуз ва эътибор (рейтинг)-и муассисаи таълимӣ;

● фикру ақидаи аҳли ҷомеа дар бораи муассисаи таълимӣ.

Шумо бояд то давраи бақайдгирӣ бо истифода аз феҳристҳои комбинатсияҳои ихтисосҳо (замимаҳои 1‑ум-4‑ум) интихобҳои худро муайян намоед.

Дар муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёна ва олии касбии ҷумҳурӣ, ки ба низоми ИМД дохиланд, аз рӯйи беш аз 800 ихтисос мутахассисон омода карда мешаванд (замимаҳои 1‑ум-3‑юм). Ихтисосҳо аз рӯйи монандию наздикии фанҳои имтиҳон ба ҳам дар 5 гурӯҳи ихтисосҳо муттаҳид гардидаанд, ки ин таснифотро Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон бо пешниҳоди Марказ тасдиқ кардааст:

1) табиӣ ва техникӣ;

2) иқтисод ва география;

3) филология, педагогика ва санъат;

4) ҷомеашиносӣ ва ҳуқуқ;

5) тиб, биология ва варзиш.

Довталаб ҳуқуқи интихоби то 12 комбинатсияи ихтисосро вобаста аз муассисаи таълимӣ, шакли таҳсил (рӯзона, шабона, ғоибона, фосилавӣ) ва намуди таҳсил (ройгон, пулакӣ) тибқи нақшаи қабули донишҷӯён дар доираи танҳо як гурӯҳи ихтисосҳо дорад. Довталаб интихобҳои худро дар рӯйхат бояд аз рӯйи бартарияшон ҷо ба ҷо гузорад, яъне комбинатсияҳои ихтисосҳои барои худ бештар мувофиқ ва писандро дар болотар бигзорад. Ба таври дигар гӯем, бартарии интихоб ин аст, ки бояд он комбинатсияи ихтисосе дар рӯйхати интихобҳо дар ҷойи аввал (аз ҳама боло) монда шавад, ки он барои довталаб писанд ва заруртар аз комбинатсияи ихтисосҳои интихобшуда аст. Сипас интихобҳои боқимондаро (мувофиқи хоҳишаш) дар ҷойҳои дуюм, сеюм ва ғайра – то дувоздаҳум ҷобаҷо гузоштан лозим аст. Масалан, интихоби довталаби дорои таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоии касбӣ ё миёнаи касбӣ дар доираи гурӯҳи ихтисосҳои 1-ум чунин буда метавонад:

Намунаи интихоби комбинатсияҳои ихтисосҳо дар гурӯҳи ихтисосҳои 1-ум

(барои довталабони дорои таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоии касбӣ ё миёнаи касбӣ)

Ҷадвали 1

Интихоби довталаби дорои таҳсилоти умумии асосӣ дар доираи гурӯҳи ихтисосҳои 3-юм чунин буда метавонад:

Намунаи интихоби комбинатсияҳои ихтисосҳо дар гурӯҳи ихтисосҳои 3-юм

(барои довталабони дорои таҳсилоти умумии асосӣ – синфи 9-ум)

Ҷадвали 2

Ҳамин тавр довталаб бо дарназардошти муассисаҳои таълимӣ, шакл ва намуди таҳсили тибқи нақшаи қабул пешбинигардида то 12 комбинатсияи ихтисосро чунин интихоб карда метавонад:

1) вобаста аз муассисаи таълимӣ:

а) барои довталабоне, ки таҳсилоти миёнаи умумӣ (пас аз хатми синфи 11‑ум), ибтидоӣ ё миёнаи касбӣ доранд:

● аз муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ;

● аз муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи касбӣ;

● ҳам аз муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи касбӣ ва ҳам олии касбӣ;

б) барои довталабоне, ки таҳсилоти умумии асосӣ (пас аз хатми синфи 9-ум) доранд:

● танҳо аз муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи касбӣ;

2) вобаста аз шакли таҳсил:

а) барои довталабоне, ки таҳсилоти миёнаи умумӣ (пас аз хатми синфи 11‑ум), ибтидоӣ ё миёнаи касбӣ доранд:

● таҳсили рӯзона;

● таҳсили шабона;

● таҳсили ғоибона;

● таҳсили фосилавӣ;

● шаклҳои гуногуни таҳсил (рӯзона, шабона, ғоибона, фосилавӣ);

б) барои довталабоне, ки таҳсилоти умумии асосӣ (пас аз хатми синфи 9-ум) доранд:

● таҳсили рӯзона;

3) вобаста аз намуди таҳсил (новобаста аз он, ки довталаб кадом зинаи таҳсилотро дорост):

● таҳсили ройгон;

● таҳсили пулакӣ;

● ҳам таҳсили ройгон ва ҳам пулакӣ.

Дар вақти бақайдгирӣ, ҳангоми интихоби ихтисосҳое, ки таълими онҳо дар муассисаи таълимӣ бо якчанд забон аст, довталаб забони таҳсилро мушаххас нишон дода наметавонад, зеро, агар тибқи нақшаи қабул таълими ихтисос ба якчанд забон пешбинӣ гардида бошад, тақсимоти донишҷӯёнро ба гурӯҳҳои академӣ аз рӯйи забони таҳсил баъди гузаштани онҳо аз озмуни тақсимот муассисаи таълимии дахлдор мувофиқи нақшаи қабул, балҳои бадастовардаи донишҷӯён ва хоҳиши онҳо анҷом медиҳад. Дар навбати аввал хоҳиши донишҷӯёне ба назар гирифта мешавад, ки нисбат ба дигарон балҳои зиёдтар доранд. Дар феҳристи комбинатсияҳои ихтисосҳо ва варақаи бақайдгирӣ забон(ҳо)и таҳсил барои ҳар як ихтисос дар муассисаи таълимӣ нишон дода мешавад. Вобаста ба ин, агар Шумо танҳо ба забони тоҷикӣ таҳсил кардан хоҳед (тавонед), пас, ҳамон ихтисос(ҳо)еро интихоб кунед, ки тибқи нақшаи қабул барояш(он) таълим ба забони тоҷикӣ пешбинӣ гардидааст ва баръакс, агар Шумо танҳо ба забони русӣ таҳсил кардан (хоҳед) тавонед, он ихтисос(ҳо)еро интихоб кунед, ки тибқи нақшаи қабул барояш(он) таълим ба забони русӣ пешбинӣ гардидааст.

Дар ёд доштан зарур аст, ки озмуни тақсимоти довталабони комёб аз рӯйи тартиб ‒ бартарии интихоби комбинатсияҳои ихтисосҳояшон, аз интихоби 1-ум то 12‑ум, бонавбат сурат мегирад.

Бояд қайд кард, ки баъзе аз ихтисосҳо супоридани имтиҳони эҷодӣ ва (ё) маҳорати махсус ё имтиҳонҳои иловагии тахассусиро талаб мекунанд. Бинобар ин, довталабоне, ки чунин ихтисосҳоро интихоб мекунанд, бояд имтиҳонҳои эҷодӣ ва (ё) маҳорати махсус (масалан, интихоби 9-ум дар ҷадвали 1-ум), ё имтиҳони иловагии тахассусӣ (масалан, интихоби 4-ум дар ҷадвали 1-ум) низ супоранд. Маълумоти бештарро дар бораи чунин имтиҳонҳо аз зербахшҳои “Қисми В” ва “Қисми Г” гирифта метавонед.

Ҳар як довталабро зарур аст, ки дар вақти бақайдгирӣ ба бартарии интихобҳои худ таваҷҷуҳи ҷиддӣ дода, мавқеи ихтисосҳои интихобкардаашро мувофиқи хоҳиши худ ба тартиби аз 1‑ум то 12-ум дар рӯйхат дуруст нишон диҳад.